Буряад Уласта «Буряад арадай үльгэр ба домогууд» гэжэ номой шэнэлhэн хэблэл бэлдэгдэнэ

Буряад Уласта «Буряад арадай үльгэр ба домогууд» гэжэ номой шэнэлhэн хэблэл бэлдэгдэнэ

Буряад арадай үльгэр ба домогуудай шэнэлэгдэhэн номой хэблэл бэлдэгдэнэ. Тимур Дугаржапов ба Сергей Басаев сэтгүүлшэдэй hайгаар 2017 ондо иимэ шухаг хэблэл гараhан байна. Энэ хэблэлэй уншагшадые hонирхуулhан хадань, мүнөө сагта авторнууд энэ номдоо үшөө зохёолнуудые нэмэжэ, ехэ болгоод хэблэхэ хүсэлэнтэй байна. Энэ ажал тухайгаа Тимур Дугаржапов хөөрэжэ үгэбэ.

-Тимур, юундэ иимэ ехэ ажал бүтээхэ гэжэ шиидэбэт, юундэ домогой шэнжэлэл таанадые hонирхуулааб?

-Арад бүхэндэ өөрын домогууд, үльгэрнүүд бии, харин буряад арадта энэ талаар гайхамшагта баян ба элдэб янзын арадай аман зохёолнууд бии гээшэ. Буряад үльгэр домогуудай олонхи зохёолнуудые суглуулха гэжэ зорилготойгоор энэ түсэл дээрэ ажал эхилээбди. Буряад-монголшуудта бурхан сахюусанай юртэмсэ гурбан хубида хубаардаг ха юм. Дээдэ юртэмсэ - тэндэ тэнгэриин бурхашуул hуудаг, дунда юртэмсэ - хүн зоной юртэмсэ, ба доодо - газар дорохи юртэмсэ. Удхаараа энэ юртэмсын байдал монголой ба түүрэг арадуудай бурхан тэнгэридэ адли. Олон бурхашуул буряадуудай, монголнуудай, түүрэг арадай тэнгэриин бүхы бурхадай сугларалда адли.

- Энэ ном бүтээжэ гаргахын түлөө ехэ олон юумэ үзөө, уншаа ёhотойт? Буряад-монгол арадуудай юртэмсэ ойлгоходонь Буддын шажанай нүлөөн хэр ехэ байгааб?

-Тиимэ даа, олон лэ түүхын баримтата бэшэгүүдые, угай бэшэг, аман зохёолнуудые шэнжэлээбди. Тэдэнэй дунда ехэ суутай, мэдээжэ «Гэсэр» болоно. Тон зүб, амаргүй ехэ нүлөө Буряад-монгол арадуудай юртэмсэ ойлголгодо түбэдэй буддын шажан үзүүлээ, тэрэ Буряад орондо ламын шажан гэжэ дэлгэрээ, бөө мүргэлэй ойлгосонуудшье оролсоо. Буряад-монголшуудай бөө мүргэлые Сергей Басаевай шэнжэлгээр, бөөгэй тэнгэри гэжэ нэрлэхээр. Энэ хүгжэнги мүргэл Ехэ Монгол уласай үедэ бии болоhон гээшэ. Монголдо ба Буряад орондо буддын шажанай hургуули хубилhан, буряад-монголшуудай тэнгэриин юртэмсын олон юумэ шэнгээн абаhан байна.

Yнэн дээрээ Буддын шажан тэнгэриин бөө мүргэлдэ харша бэшэ. Урданай буряад-монголшуудай тэнгэриин юртэмсэ хадаа – хэдэн мянган, сая юртэмсын нэгэн болоно. Буддын шажан өөрын үзэл тайлбарилна. Харин, буддын шажанай түүхэ урданай арийцуудай мүргэлhөө эхитэй, юундэб гэхэдэ, тэдэ тэрэ сагта Инди ба эртын Иран эзэлжэ абаhан. Ламын шажанай нүлөөгөөр буряад-монголшуудай бурхашуулай юртэмсэдэ буддын шажанай бурхашуул ороhон байна. Буддын шажанай нүлөө бөө мүргэлдэ шэнгэhэн байна.

- Урданай тэнгэриин мүргэл ба Буддын шажан хамта байжа болоно гү?

- Мүнөө сагта иимэ юумэн боложол байна. Буряад зоной олоной мэдэрэл ехэ нугархай, хэдэн ондоо юумэ нэгэдүүлэнхэй. Тэдэнэй ухаан мэдэрэл соо урданай домогууд, жэшээнь, Буха Ноён Баабай, Хун шубуун гарбал ба Буддын шажанай ойлгосонууд хамта тааранхай байдаг. Буддын шажанай бурхад ба «Гэсэр» гэжэ үльгэр соо түүрээгдэhэн тэнгэриин ноёд арад зоной ухаан мэдэрэл соо мүнөө болотор байдаг.

Манай нарата үдэрнүүдээр баян Буряад орондомнай Буддын шажан Түбэд ба Индиин шажанhаа илгаатай. Манай ламын шажанда урданай буряад арадай мүргэлhөө – бөө мүргэлhөө - олон ойлгосо шэнгэhэн байна. Бөө тэнгэридээ мүргэдэг. Буряад-монголшуудай тэнгэриин бурхашуул байгалитай нягта холбоотой. Тэнгэри замбуулин түби ба хүнэй юртэмсэ байгуулаа. Буддын шажанай бурхашуул Буддын шажанай hургаал аршалдаг ба дэлгэрүүлдэг гээшэ. Тиигэбэшье, Будда бурхан өөрөө ондоо мүргэлэй бурхадые буруушаадаггүй, хэндэшье ондоо бурханда мүргэхые хоридоггүй байгаа гэжэ тэмдэглэхэ хэрэгтэй.

- Домогууд ба үльгэрнүүд соо хүн түрэлтэнэй бии болоhон тухай түүрээгдэдэг. Энэ буряадай заншал соо бии гээшэ гү?

- Ямаршье арадтал адли, буряадуудта өөрын замбуулинай гарбал тухай hургаал – урданай домогууд бии гээшэ. Yльгэршэдэй урданай «Гэсэр» гэжэ буряад арадай үльгэр түүрээhэндэл бүхы юумэн «урайхани, урайхани, урайхани урайнда, түрүүхэни түрүүндэ, оёдол сагаан тэнгэриин обоороогүй үдыдэ….» болоhон байна.

Юртэмсын газар ба тэнгэри гэжэ хубаараагүй байхада, тойроод хуу уhан далай байхадань, арба мянгаад тэнгэриин бурхашуулай үгы байха сагта тон эртын бурхан - Эхэ Ехэ Бурхан бии болоhон гэхэ. Нарагүй харанхыда, hарагүй бүрэнхыдэ ганса энэ бурхан мүндэлhэн юм. Эхэ Ехэ Бурхан юртэмсэдэ газар ба тэнгэри, гэрэл ба харанхы гэжэ илгажа табиба.

“Энэ дууһашагүй һүниие таһалжа, хилэтэй болгобо. Энэ хэмжүүргүй сагые хэмжэжэ, хизаартай болгобо. Сагта эхи табиба”.

Эзэн эхэнэрэй үүргэ абажа, түби дэлхэйе түбхинүүлжэ эхилhэн. Газарые түрүүн зохёогоод, гал бии болгобо. Гол горхонуудые гаргажа, ургамал сэсэгүүдые табиба. Һайхан нугаhа – Анхата Шубуу дэлхэй дээрэ бии болгобо. Далай руу загаhадай хаан Абарга Загаhа табиба. Бүхы дэлхэйе Эхэ Бурхан гурбан хубида хубааба.

Һүүлдэнь нара һара хоёрые хэхэ, үхибүүдые мүндэлүүлхэ ээлжээн ерэбэ, саашадаа үшөөл олон юумэнүүд түхеэрэгдэбэ. Энэ домогто загаhан Байгал далайе хүндэлэн бэеэрээ хаажа шадаха гэжэ зон hүзэдэг байhан. Эхэ Ехэ Бурхан юртэмсые гурбан хубида хубаагаа. Юртэмсэ бүхэнэй хубиннинь хүнэй нюдэндэ харагдаха, харагдахагүй гэжэ байhан. Харгадахагүй юртэмсэнь - бурхашуулай ба hүнэhэдэй юртэмсэ. Тобшохоноор хөөрэхэдэ иимэл даа.

Буряад-монголнуудай эртэ урдын домогууд соо оршон тойронхиёо ойлгохо гэжэ оролдолго бага бэшэ hуури эзэлдэг.

- Буряад арадта ондоо арадуудтай холбоотой домогууд бии гээшэ гү?

- Бии даа. Илангаяа, түүрэг арадуудтай холбоотой домогууд бии. Жэшээнь, тэнгэри – буряадаар үшөө огторгой гэжэ нэрлэгдэдэг. Тэнгэри гэжэ үгэ түүрэг, алтайн ба самодийцуудай (соёдууд, карагаснууд, моторнууд г.м) хэлэндэ бии. Эдэ арадуудай мүргэл бөө-тэнгэри гү, али бөөгэй мүргэл гэжэ нэрэтэй.  

Оёор Сагаан Тэнгэри – эгээ урданай дээдэ тэнгэриин бурхан. Урдын сагта монголнууд ба түүрэг арадууд зэргэлжэ ажаhуудаг байhан. Тэдэнэй юртэмсын ойлгосо, байра байдал адли hэн. Оёор Сагаан Тэнгэри эдэ арадуудай нэгэ бурхан бэлэй. Һүүлдэнь буряадуудай домогууд соо Оёор Сагаан Тэнгэриин орондо Хүхэ Мүнхэ Тэнгэри hуури эзэлээ.

-Шэнэ хэблэл бэлдэхэдээ ном соогоо юу шэнэлхэбта? Нэмэхэ, хубилгахабта?

-Гэсэр тухай домогуудые нэмэхэбди, нэгэдэхи хэблэлдэ ороогүй үльгэрнүүдые оруулхабди. Номой шэмэглэлгэдэ: зурагуудта ба хабсарлалгануудта ехэхэн анхарал хандуулнабди.

 Марина Денисова, Восток-Телеинформ.

28.10.2020
15 Сентября 2021
Улаан-Yдэ хотодо Буряад нютагһаа холо ажаһуудаг буряад уран зураашадай үзэсхэлэн дэлгээгдэхэ
Улаан-Yдэ хотодо Буряад нютагһаа холо ажаһуудаг буряад уран зураашадай үзэсхэлэн дэлгээгдэхэ

3 Августа 2021
«Бүргэдэй дали»: уран зохёолшон Даширабдан Батажабайн 100 жэлэй ойн баярта зорюулагдаһан үзэсхэлэн Улаан-Үдэ хотодо нээгдэбэ
«Бүргэдэй дали»: уран зохёолшон Даширабдан Батажабайн 100 жэлэй ойн баярта зорюулагдаһан үзэсхэлэн Улаан-Үдэ хотодо нээгдэбэ

25 Июля 2021
Буряад Уласта Эрмитажһаа скульпторай үзэсхэлэн дэлгэгдэхэ
Буряад Уласта Эрмитажһаа скульпторай үзэсхэлэн дэлгэгдэхэ

Поделиться —

Проект “Байкальские сказки” создан в 2015 году для детей и их родителей, которые любят и читают сказки!

При копировании материалов ссылка на источник обязательна.

Мобильная версия

Яндекс.Метрика