Бурятская юрта - исторически сложившийся образец жилища, идеально приспособленный для кочевого образа жизни. В юрте жили круглый год - достаточно устойчивая против ветров за счет полусферической формы и небольшой высоты, сейсмобезопасная - за счет подвижной конструкции стен, возможности варьировать площадью, доступность материала, всегда чистый воздух - эти и многие другие свойства складывались в течение 2500-3000 лет.
Юрта органично вписывается в окружающую среду, формой повторяя небесный купол над ней, полукруглые сопки и холмы. В летний зной и жару в ней спасительная прохлада, в холод живой огонь в очаге создаёт равномерный обогрев и особый микроклимат, устраняющий вредную для здоровья человека энергетику, характерную для строений с прямыми углами.
Внутреннее пространство юрты делится на пять частей: центр - гал гуламта, место расположения главного сакрального объекта юрты; северная сторона - хоймор тала, почетная "высокая" часть юрты; западная, правая (баруун) сторона - гостевая или мужская; восточная, левая (яуун) сторона - хозяйственная или женская, юг - выход из юрты.
Кочевой дом состоит из девяти основных элементов:Инструкция по сборке-установке войлочной юрты бурят-монгольского типа
1. В начале на подготовленной поверхности желательно очертить круг диаметром 6 метров, чтобы было удобно ориентироваться при установке стен.
2. Перед тем как начать ставить дверь и стены необходимо занести тооно (деревянный круг) и обе стойки в центр круга, по которому будет стоять юрта, чтобы после установки стен не перетаскивать через них.
3. Устанавливаем дверь. Традиционно монгольские народы свой дом (юрту) ставили дверью на юг или на юго-восток.
4. Далее начинаем ставить стены таким образом, чтобы к двери подходили стены с ровно вертикально распиленными рейками с одного края. Одна стена должна подойти слева от двери, другая справа.
Стены соединяют друг с другом в «замок» и туго увязывают веревками.
Стены, подходящие к двери нужно привязать к двери веревками. К одной из этих веревок подвязываем веревку, которой опоясывают стены вкруговую и натягивают ее так, чтобы перекрестие головок стен было вровень с верхним краем дверного блока. В дальнейшем при установке уний (потолочных жердей) этой веревкой можно регулировать – ослаблять или делать туже затяжку, тем самым увеличивать или уменьшать диаметр юрты, чтобы закрепить унии более жестко.
Тооно переворачиваем «вверх дном» и привязываем к нему стойки покрепче. Поднимаем и ставим тооно на стойках в центре круга, сориентировав его с севера на юг, отцентровав относительно двери.
5. Начинаем закреплять унии. Над дверью будет крепиться 6 унии, поэтому на деревянном круге со стороны двери от кольца влево и вправо оставляем по 3 отверстия и, начиная с четвертого отверстия и первого перекрестия стены, устанавливаем унии. От двери влево и вправо устанавливаем унии не часто, чтобы стены вывести вкруг и отцентровать стойки.
Унии при установке рукой подбиваем в отверстие тооно.
К стене унии крепятся веревками так, чтобы не было возможности ей «съехать» вниз и выпасть из отверстия в тооно и упасть на пол (ударившись о твердый пол конец унии может сломаться).
Унии удобнее вставлять снаружи юрты. Полностью устанавливаем унии. Где необходимо, там нужно обтесать кончики уний топором или стамеской, чтобы конец унии глубоко и плотно входил в отверстие тооно.
6. Когда все унии будут установлены, начинаем ставить унии над дверью (они без вязочек). Подогнать концы и вставить унии в отверстия. На нижнем конце унии, находящемся над дверью, аккуратно выпилить так, чтобы она плотно садилась сверху на дверной блок.
7. Если в комплектацию Вашей юрты входит внутренний чехол из бязи, то следующим этапом одеваем его на каркас. Можно местами крепить степлером, чтобы не сдувало ветром.
8. Крепим войлочные стены веревкой, продернутой через петли вокруг. Начинать нужно от двери и заканчивать с другой стороны - прочно связать оба конца веревки, чтобы стены не могли сползти вниз.
9. Войлочные полукруги - дэвэр укладываются на крышу в такой последовательности:
- сначала на переднюю часть крыши (со стороны двери) с вырезом под тооно (под круг),
- потом на заднюю часть крыши так, чтобы тооно на половину было закрытым.
Урда сагай уринда.
Уһан далайн дулаанда
Холын нэгэ гүрэндэ,
Хонгор уужам орондо
Алдар суута Дадон хаан
Ажаһуугаа юм hэн xa.
Эрэ тахяа гаргаба,
Эзэн хаанда һарбайба.
«Энэ алтан тагтаа
Эгээл үндэр гэнжартаа
Абаашажа hyyлгaгты,
Агуу харуулда байлгагты! —
Гэһэн аба рал хубилгаан
Гэмгүй зохидоор буулгаал,—
Оршон тойрон тайбан һаань,
Орон түрынш гайгүй haaнь,
Алтан тагтаам һууридаа
Абяагүйгөөр һуухал даа.
Хэсүү зэбсэг далайгаад.
Хэн нэгэнэй гал дайгаар
Наашаа гэнтэ халдаг даа,
Нангин хилыш алхаг даа —
Алтан тагтаам тухайлхал,
Амаргүйгөөр хуугайлхал.
Түйтэ зүг руу сэб сэхэ
Түргэн дундаа эрьехэ».
Эзэн хаан тиин хүхибэ,
Эльбэшэндээ дохибо:
«Һайхан туһыш мартахагүйб,
Һaнahaн юумыш арсахагүйб».
Аяар дээрэһээ эрэ тахяа
Агуу хаанай хилэ сахяа.
Харата аюулай болоо һаань,
Халдан дайсанай ороо һаань.
Эрэ тахяа сэб сэхэ
Эгээл тиишээ эрьехэ,
Хүсэтэ шангаар хашхарха:
«Кири-ку-ку. Ха-ха-ха!
Хажуулдижа хэбтээд, ши
Хан түрэеэ хүтэлыши!»
Хүршэнэрынь тэрэ дороо
Хүсэ ядан номгороо.
Халдан орохоо айгаа лэ —
Хамха сохюулха байгаа лэ.
Харин тэдээндэ Дадон хаан
Харюу үгэжэ шадаал ха.
Тахяа дуугай болоодхёо,
Дохёо үгэхөө болёодхёо.
Арбаад хоноо тэрэ гэһээр,
Агуу хаанай сэрэгһээ
Мэдээн үгы, жэгтэйлэ,
Мэгдээд, хүн зон жэгшээ лэ.
Дахяад тахяа булайгаар
Даляа сохин хуугайлаа.
Бүхы сэрэгээ Дадон хаан
Бүридхэжэ гулидхаад,
Зальбаржа тиин бурхандаа
Залан өөрөө ябабал даа.
Сэрэгээ хаан хүтэлжэ,
Сэхэ зүүлжээ шэглэжэ,
Үдэр һуни хамаагүй.
Үни удаан ябаа лэ.
Дайнай болоһоор мур сараа,
Дайсадай хараа бараа
Харгы замдань дайралдаагүй.
Хаанаш бури харагдаагүй.
«Жэгтэй юм даа!» — гэжэ хаан
Жэхын, гайхан бодоно ха.
Долоо хоноод байхадань,
Дободээрэ гарахадань,
Холо бэшэ — бараг даа —
Хоёр хада харагдаа.
Сэрэгээрээ агуу хаан
Сэхэ гүйлгэн ошоба ха.
Тойроод хон-жэн. Сайбалзаад,
Торгон майхан байбал даа,
Хадын хүмэг хабшалда
Хаанай сэрэг барандаа
Алуулшанхай, нэбшынхэй,
Амигүйнүүд хэбтэнхэй.
Гайхал болоһон Дадон хаан
Майхан тээшэ ошоол ха.
Халаг! Халаг! Аюул лэ!
Хаанай хүбүүд хоюулаа
Хуяггүйнүүд, зэбсэгтэеэ
Хурса һэлмээр бэе бэеэ
Эльбэдүүлэн шунажа,
Эрхэ мэдэлдэнь орожо,
Домог сууень һайрхаба,
Долоон хоног найрлаба.
Одоош юумэн элиржэ,
Дадон хаамнай тэлэржэ,
Сэбэр гоохоноо абанхай,
Сэрэг суураа дахууланхай,
Гэр тээшээ гэшхүүлбэ,
Газар тээшээ галгюулба.
Хаанай бусажа ябаһые,
Хатантай юутэй болоһые
Улад зониинь дохёолын
Урид мэдээд орхёо лэ.
Ниислэл хотынь арад зон
Ниитэ дээрээ дохилзон,
Хаалгын тэндэ үймэлдэн,
Хаанаа угтаал шууялдан.
Хатантаяа зэргэлээд.
Хаанай hyyhaн тэргэһээ
Халташ гээгдэн, тамарангүй
Харайлдаа лэ баран зон.
Хаан гараа арбагашуулаа,
Хамаг зоноо амаршалаа...
Одоо эндэ гэнтэдэ
Олон зоной зэргэдэ
Сарачинай залаатай,
Сагаан тоорсог малгайтай,
Хун шубуундал саб сагаан
Хубилгаанаа хаан хараал.
«Да, мэндэ, ахатан!» —
Амаршалбал хаан угтан.—
Ямар юумэн хэрэгтэйб?
Яаралтайгаар хэлэгты».
Эльбэшэниииь дүтэлжэ,
Эхилээ һэн иигэжэ:
«Үндэр ехэ Дадон хаан,
Үгэдөө хүрэхэ болоол хаш.
Аюулта сагта, тиихэдэ.
Алтан, зөөри, зиндаа гү,
Али хүлэг мундаа гү,
Энэ гүрэнэйм хахадые ши
Эзэлэн абаад, эдлыши».
«Намда юунш хэрэггүй,— гэн,
Намжарлаба эльбэшэн.—
Шамахаан хатанаа намда
Шагнал болгон үгыш даа».
«Эды нэтэрүү яндан, ши
Эгтээ һула һалахалши! —
Хаан ехээр сухалдаад,
Хараал шэрээл табибал даа.—
Амиды дээрээ түргэнөөр
Арил саашаа, үбгэжөөл!
Харуулшадни. баригты,
Хайра гамгүй намнагты!»
Үбгэн хаанда гэдэргэ
Үrэ хэлээл эсэргүү.
Хаантай арсалдахамнай
Һайтай бэшэ —эли һэмнэй:
Дадон алда һорьбоёо
Дары абаад. борбогор
Хайратайхан үбгэнэй
Халзан духа руу буулгалай.
Үбгэн тэндээ унаба,
Үхал тэрээниие абаба.
Эндэ гэнтэ ... долгисоод,
Эзэн хото дорьбошао.
Харин дүүхэй жэгшэжэ:
«Ха-ха! ha-ha!» — эгшэжэ.
Нүгэлһөөшье айнгүйгөөр
Нэгэл тиимээр энеэгээ.
Хэрэггүй юумэн хэгдээ гэн,
Хэдыш Дадон мэгдээ haa,
Хатан тээшээ хараба,
Халта миһэрээд абаба —
Хамаг олон зоноороо
Хан хотодоо ороо лэ...
Аяар дээрэ түмэрэй
Абяан гэнтэ жэнгирээд,
Хамаг зоной үлыжэ.
Харан байтар гэлыжэ,
Эрэ тахяа ганжарһаа
Элин буугаад намжараар
Тэргэ соогоо налайһан
Мэргэн хаанай зулай дээр
Эгсэ ерээд һуушалай,
Эгээл духынь тоншолой.
Тэрэ дороол эрэ тахяа
Тэрьедэжэ арилаа.
Агуу хаан мэдээ алдаба,
Ара хойшоо алдалжа,
Тэргэ дээрэһээ унаба ха,
Тэндээ ами табиба ха.
Хатан хараа бараагаа
Харагдангүй талиигаа.
Худалшье haa, онтохон
Хурсаар хадхаад орхихол!
Залуушуулнай омог лэ —
Захяа, һургаал бологлэ.
Гута Чимитав буряадшалбй.
Проект “Байкальские сказки” создан в 2015 году для детей и их родителей, которые любят и читают сказки!
При копировании материалов ссылка на источник обязательна.