Буря́тская мифоло́гия — мифологические представления бурят Прибайкалья.
Представления различных племенных групп бурят имеют множество общих черт, таких как одинаковые персонажи и сюжеты. Особенно хорошо изучена мифология булагатов, эхиритов и хоринцев.
Бурятская мифология прошла этапы дошаманской и шаманской религии, в XVII—XIX веках подверглась незначительному воздействию буддизма. Шаманские мифы особенно хорошо сохранились у бурят Прибайкалья, которые по сути продолжали придерживаться шаманства и после принятия православия в 1700—1800-х годах.
Наиболее ценную информацию о ранней мифологии бурят дают улигеры — эпические героические сказания. Наибольшее значения для исследователей имел улигер «Абай Гэсэр».
Общие мировозренния
Дошаманский период
Во время раннего периода бурятской мифологии были дуалистические представления о мире. Также в ранний период появилось разделение пространства на три мира — верхний, средний и нижний и три времени — прошлое, настоящее и будущее. Эти представления были твёрдо связаны с образом Мирового древа.
Известно, что в бурятской мифологии было несколько вариантов космогонических мифов, повествующих о создании вселенной. В некоторых творцом земли фигурирует богиня Эхэ Бурхан, также являющаяся матерью первых небесных божеств. Её две дочери: добрая, Манзан Гурме и злобная, Маяс Хара, создали всё добро и зло на земле, включая самих богов.
Шаманский период
С развитием шаманства дуалистическая структура у бурят осталась, но теперь небесный пантеон был разбит на чёткие числовые группы. Высший пантеон стал насчитывать 99 небесных божеств — тенгри. Из них 55 были «западными» — то есть добрыми и 44 «восточными» — то есть злобными.
Согласно мифам, раскол божеств произошел, когда умер их общий повелитель Асаранги-тенгри, пользовавшийся всеобщим уважением. После его смерти власть стали оспаривать два бога: Хан Тюрмас, возглавивший западных тенгри и таким образом сместивший Манзан Гурме, и Ата Улан, возглавивший восточных тенгри и сместивший Маяс Хару. Согласно мифам балаганских бурят, все болезни и зло на свете произошли из-за того, что Хан Тюрмас и Ата Улан одновременно посватали своих сыновей к Наран — дочери Саган Себдега, жившего на небе между восточными и западными тенгри. В произошедшем поединке между Ханом Тюрмасом и Ата Уланом победил Тюрмас, разорвавший Ата Улана на части и бросивший их на землю. Там все части тела Ата Улана превратились в различных злобных духов, которые создали зло и болезни.
В начале дошаманского периода бурятской мифологии боги имели, в основном, вид тех стихий или существ, которых они олицетворяли. Однако, уже тогда стали появляться боги имевшие человеческий облик: Хухедей-мерген, Уха Лосон, Манзан Гурме и некоторые другие.
Добрых богов в бурятской мифологии было много. К ним относились Наран (солнце), Хара, олицетворявшая луну, девять сыновей и девять дочерей Манзан Гурме, а также она сама.
Отрицательных богов возглавляла Маяс Хару, её тринадцать сыновей и дочерей, Архан шутыр, глотавший солнце и Алха, глотавший луну — именно их буряты считали ответственными за солнечные и лунные затмения. Также имелось множество безымянных многоголовых чудищ, которых всех вместе именовали мангысами (вариант — мангадхаи).
Википедия
1 Үншэн Боро хүбүүн эхэнэртэеэ хоюулаа гэртээ һуугаа, долоон хара хонитой, хоёр хүхэ морьтой, гүрбан шажан болохо гурь шара нохойтой. Долоон хара хониниинь долоон ел соо хурьгалаагэй.
Долоон хара хониёо хараад, долоон хонимни хурьгалагшаа гү гэжэ хэтэбшэеэ үргэлөөд ябжайгаа.
Долоон ел болһон хойно ехэ хониниинь хоёр хурьга гаргаа, хоюуландаа хуса хурьгад. Хэтэбшэ соогоо хоёр хурьгаяа хээд модондо үлгөөд, гэртээ хүршэрээ.
— Хонимнай хурьгалшоо, — гэжэ эхэнэртээ Үншэш Боро хүбүүн хэлнэ.
— Юундэ хурьгадаа асараагойштеэ? — гэбэ эхэнэрынь.
2 Асарха гээд ошходонь, хоёр хирээ хурьганайнь нэжээд нюдээнь малтажа эдьтеод* байгаа. Һайн хүхэ морёо эмээллэжэ унаад ла, хоёр хирээе намнажа ошожо үлдэжэ хүсээд, нэжээд нюдээнь малтажа абаад ошобо. Хоёр хирээн Эсэгэ Малаанда ошожо мүргөө. "Нюдымнай Үншэн Боро хүбүүн малтажа абтёо*", — гэжэ.
Эсэгэ Малаан тэнгэриһээ долоон шоно эльгээгээ: "Үншэн Боро хүбүүни һайн хүхэ мориин эдеэд ерэгты", — гэжэ.
Үншэн Боро хүбүүнэй гурбан шажан шара нохойнь улин татан хусаба. Тиихэдэнь Үншэн Боро хүбүүн абдараа неэжэ, алда бандан хадагаа гаргаба.
3 — Гурбан жэлыя хорто дайсании мэдэхэ гурбан шзжан гурь шара нохойм, юундэ хусабаш? — гэжэ алда бандан хадагаа барин нохойдоо абаралдаба.
— Һайн хүхэ морииш эдихэ гэжэ долоон шоно ерэхэнь, — гэжэ гурь шара нохойн хэлэбэ.
— Һайн хүхэ мориёо үлеэжэ абаха арга забһар юун бэлэй? — гэжэ нохойдоо абаралдаба.
— Һайн хүхэ мориёо ээрмэ сагаан тала дээрэ абаашша аргамжадте. Муу хүхэ мориёо нэмэреэд, үбһэ табьжа үгөөд уядте.
Тиигээд уядтёод* байхадань, долоон шоно һүни ерэзд; "Һайн хүхэ мориниин энэ байна", — гэжэ муу хүхэ мориинь эдеэд ябашба.
4 Үншэн Боро хүбүүн хойто үглөөниинь бодоод, һайн хүлэг мориёо эмээдлэжэ абаад ла, долоон шоноёо үлдөөд ябаба. Үлдэжэ хүсээд лэ, долоон шоноёо арһынь гол таһа хуулаад, хоншоортонь шэрүүлээд табидтиба. Долоон шоно Эсэгэ Малаан тэнгэридэ aphaa шэрэһээр хүрэбэ.
Эсэгэ Малаан тэнгэри юһэн шолмос эльгээгээ: "Үншэн Боро хүбүүе алаад ерэгты", — гэжэ.
Баһа гурбан шажан гурь шара нохойн улин татая хусаба. Тиихэдэнь Үншэн Боро хүбүүн абдараа неэн, алда бандан хадагаа гаргаба.
5 — Гурбан жэлын хорто дайсании мэдэхэ гурбан шажан гурь шара нохойм, юундэ хусабаш? — гэжэ алда бандан хадагаа баршг нохойдоо абаралдаба.
— Юһэн шолмос ерэхэнь, шамайе алахань, — гэбэ нохойнь.
— Амида үлэхын арга забһар юун бэлэй? — гэжэ Үншэн Боро хүбүүн һурана.
— Хангайн шэнээн хара тогоон соогоо морьни бааһа бусалга. Үдэшын боро хараанаар ерхэ, саашаа хараад хусахадам, хүлеэгээд байгаарайш. Гэр тээшээ хараад ухиг-ухиг хусахадам; 'Тэр бараан арюудаг, ум маа-хуумГ' — гээд мориноо бусалжа байһан бааһа хаяа хана руугаа шүдээрэйш.
6 Үдэшын боро хараан болбо, гурь шара нохойн саашаа хараад хусана, тиихэдэнь Үншэн Боро хүбүүн хүлеэжэ байна Гэр тээшээ хараад ухиг-ухиг хусаба, тиихэдэнь Үншэн Боро хүбүүн: "Гэр бараан арюудаг, ум маа-хуум!" — гэжэ мориноо бусалжа байЬан бааЬа хаяа хана руугаа шүдэбэ. Юһэн шолмос шагаажа байһанаа нюдэһээ дургэдтеэ. Baha хүтэрэлдэһээр Эсэгэ Малаан тэнгэридэ ошоо. Эсэгэ Малаан тэнгэри Гунан тэнгэр Дүнэн тэнгэр хоёри эльгээгээ: "Ошожо Үншэн Боро хүбүүе тэһэ нэрьеэд ерэгты", — гэжэ.
7 Гурбан шажан гурь шара нохойя баһа улин татан хусаба. Тиихэдэнь Үншэн Боро хүбүүн абдараа неэжэ, алда бандан хадагаа гаргаба.
— Гурбан жэлын хорто дайсании мэдэхэ гурбан шажан гурь шара нохойм, юундэ хусабаш? — гэжэ алда бандан хадагаа барин нохойдоо абаралдаба.
— Эсэгэ Малаан тэнгэри Гунан тэнгэр Дунай тэнгэр хосри шамайе тэһэ яэрьеэд ерхэ гэжэ элыээхэнь, — гэбэ гурь шара нохойнь.
— Амида үлэхын арга забһар юун бэлэй? — гэнэ Үншэн Боро хүбүүн.
8 — Хониноо эдеэлдэг гурбан болдоги баруун болдог дээрэ гараад бай, — гэбэ гурь шара нохойнь. — Баруун тээһээ үүлэн баруйгаад ерхэ, дээрэш ерээд няд-тад гэхэ, дунда болдог дээртэ харайжа гараад байгаарай. Дунда болдог дээрэ няд-тад гэхэ, зуун болдог дээрээ гараад байгаарай. Зуун болдог дээрэш няд-тяд гэхэ, һөөрэнтёо гүйжэ дунда болдог дээрэ гараад байгаарай. Yүлэн талараад, яларха, тиихэдэнь шагаажа-шагаажа тэрэ яларһан юумэйнь харбаарайш, — гэбэ.
Гурь шара нохойнгоо хэлэһээр Үншэн Боро хүбүүн гурбан болдоги баруун болдог дээрэ гараад байба. Баруун тээһээ үүлэн баруй-гаад ербэ, дээрэнь ерээд няд-тад гэбэ. Тиихэдэнь Үншэн Боро хүбүүн дунда болдог дээрэ харайжа гараад байгаа. Дунда болдог дээрэ няд-тад гэхэдэнь, һөөрэншэнь дунда болдог дээрэ гараад байгаа. Дунда болдог дзэр байхадань, ялархалаарань, харбадтиба, алтан луйн һуулиин таһа харбадтиба. Алтай луйн һуулиин таһа харбуулаад, Гунан тэнгэр Дүнэн тэнгэр хоёр Эсэгэ Малаандаа баһа ябашба.
9 Эсэгэ Малаан Үншэн Боро хүбүүе еерэйнь ерэ гүүлээ. Үншэн Боро хүбүүн ошобо, һайи хухэ морёо эмээллэжэ унаад лэ.
— Үншэн Боро хүбүүн, хоер хирээн нюдэ юундэ малтабоо?
— Долоон хонитоймһам. Долоон хонимни долоон ел соо хурьгалаагой. Долоон ел болоһон хойно ехэ хонимни хоёр манхир малаан хуса хурьга гаргаа. Ехэ хүхеэд, модондо хэтэбшэ соогоо хэжэ үлгэдтёод, эхэнэртээ гүйжэ ошооһам. "Юундэ асараагойбштеэ", — гэжэ эхэнэрни хэлээ.
Ошходомни, хоёр хирээ ниидэжэ ерээд, хоёр хурьгадайм нюдээиь малтажа абаад эдижэ hyyraa. Эдижэ һуухадань haнааһам, нэгэ хурьгаараа галаа тайхаб, нүгөө хурьгаараа тэнгэреэ тайхаб гэжэ һанааһам, хурьгадни нэжээд нюдэтэй болошоод гали тайха аргагэй, тэнгэрш тайха аргагэй болобо, — гэжэ.
10 — Үншэн Боро хүбүүни хэлэхэ меен, — гэнэ Эсэгэ Малаан, — Үншэн Боро хүбүүн, долоон шонойн apha юундэ хуулаабш?
— Долоон шоно һайн хүхэ мориимни эдьхиимхиимдаз гэжэ ээрмэ сагаан тала абаашша аргамжалааһам, муу хүхэ моримни намдаа улхымхиимдаа гэжэ газаагаа нэмэреэд уяаһам. Муу хүхэ мориим эдеэд, һайн хүхэ морьтоёо үлэһэн хорондоо долоон шоныи арһыень хуу татааһам.
— Үншэн Боро хүбүүни хэлэхэ мөөн. Юһэн шолмосын нюдэ юундэ дүргэбэш, Үншэн хүбүүн?
— Юһэн шолмос юһымхиимдаа, би гансаараахиимбидэа, ороод алаадтёогэй юундэ гэрым хана хаяа хадхажа байгааб, уурлаһандаа нюдэшынь дүргэсэгөөгөө һэм.
11 — Үншэн Боро хүбүүни хэлэхэ мөөн. Гунан, Дунэн тэнгэриин Алтан Луйн һуулиинь юундэ таһа харбабоо, Үншэн Боро хүбүүн?
— Алаха намайе алангэй, гурбян болдогиим юуидэ тэһэрэ харбаха байна? Иижэ харбахымхиим гэжэ эаажа угэһэмни, Луйн һуул таһа харбагдаахним даа, — гэбэ Үншэн Боро хүбүүн.
— Үншэн Боро хүбүүни хэлэхэ меен, — гэбэ Эсэгэ Малаан. — Долоон хониншни долоон тумэн болог даа, хоёр мориншни хоёр мянган болог даа. Олон зондоо таража, үльгэр түүхэ болог даа, — гэжэ Эсэгэ Малаан тэнгэри үрөөжэ, Үншэн Боро хүбүүе гэртэнь табиһан юм гэлсэдэг.
Проект “Байкальские сказки” создан в 2015 году для детей и их родителей, которые любят и читают сказки!
При копировании материалов ссылка на источник обязательна.