1 Эртэ урда сагта хамагай сайн* гүрөөһэшэ Шулууя Бэлиг хүбүүн байһан гэхэ. Шулуун Бэлиг хүбүүн үдэр бури агнажа ури хүүгэдээ ангай мяхаар тэжээжэ амьдаржа ябаһан хүбүүн гэдэг. Тэрэ хүбүүн нэгэ үдэр лэ гүрөөһэлжэ ой тайгада ябажа байтарань, тээ уулын энгэртэ маша олон баабгай баина гээ. Тэрэ баабгайн дунда маша томо нэгэ баабгай байгаа гэнээ. Тиихэдэнь тэрэ олон баабгайнараа сайн гэтэ гэтэсээр дэргэдэнь ошоод, нэгэ муу замуу буутайемсэн, замуу буугаараа буудахаар эабдажа шагаажа байхадаа: "Томол баабгайнь бол хамагын урдал унабал саин байха даа", — гэжэ бодожо байжээ.
2 Зай, энгээд лэ буудаха гэжэ байтарань, гохо дархын тэцдэ дээгүүрэнь ехэ томо хүн хашхаржа байна гэнэ, тусхай хүн. Энэш юун бэлэй гэжэ эрьелдэжэ харсаншгүй тэрэ шэгээрээ Шулуун Бэлиг хүбүүн баабгайгаа буудаад табтисан. Өөрынш буунайш дуу мэдэхгүй, ондоо буунайш дуу мэдэхгүй, маша ехэ буунай дуун сууряатажа гэн даа. Мүнөөхил томо баабгай шонтолзоһоор ябашна гэнэ. Гүйжэ бодоод лэ эргеэд харасанъ, нэг ехэ томо орос зогсожо байна гэнэ.
3 — Зай, шинии буунай сомо алаагой, минии буунай сомо аласан наада баабгайеышни. Ши үнэхөөр зоригтой, шэн сэдьхэлтэй зорисон, санаһанаа бэелүүлхэ гэжэ оролдодог сүрхэй* хүн байна. Ши намайги эргижэ баабгайгаа буудангуй харасан байбалшни, шамайе юрын өөрыеш хороохо байсан. Ши үнэхөөр зоригтой сайн хүн байн. Иимэ томо баабгайе энэ монголоос ерсэн хүбүүн буудажа алана гэжэ сэдьхэжэ бодожо ябадапт ехэ сайхан байна. Зоригтой, сүрхэй хүбүүн байнаш, — гэжэл байна ха. — Зай, тиигээд ши минии одоо дүү боложо, тэрэ оросын газар ошожо. Шамайе абаашана өөрынгөө дүү болгон, — гээ гэнаа.
4 — Зай, тиигээд хоюулаа тэрэ орос ахынгаа нютагта ябажа гэн даа. Тиигээд тэндээ жэлын жэлдэ, сарын сарада*, маша олон жэлдэ одоо суусан, орос эсэгэтэЙ, орос эхэтэй болоод суужа* байсан тэрэ ахаиь.
Хоюулаа ахатайгаа үдэр бури гүрөөһэлдэг байгаа гэн дээ. Энгээд гүрөөһэлжэ байжа байсань нэгэ үдэр ахаһаан гээгдээд, үлдөөд гүрөөһэнһөө ерсэнь, орос эсэгэ эхэтэйгээ байжа байсан. Орос эсэгэ хэлжи гэн:
— Тээ тэндэ уулын энгэрээр ши ахаяа дахуулжа бэты ябаарай. Тэндэ дээрэ одоо ехэ ордон, орос уласын сайн-сайн баатарнуудые одоо залгижа байсан шолмос байдагыем. Тэрээгүүр бэты ябаарай. Саада ахашни тэнэгэрхүү, баса нэгэ баатархуу ухаантайем, Ябажал тиишэ магадгүйбшуу шамаас дуулабал. Хэлэжэ болохогүйбшуу, — гэжэ орос эсэгэ эхэ хоёрын захижа гэнэ.
5 Энгээд маргаадурынь эндэ тэндэ хоюулаа гүрөөһэлжэ ябасанаа:
— Ахаа, ахаа, — гэжэ.
— Аа, — гэнэ.
— Тээ зүүн хойно харагдажа байгаа ехэ үндэр аймаг харууландашни оросой сайн-сайн баатарнуудые залгижа байсан шолмос бии гэнээ. Тэрээ руу бэты ябаарай гэсэншүү Дээ эхэ эсэгэ хоёр, — гэжэ ахадаа хэлэжэ үгэнэ.
— Зай, тэрээнгшаа бидэ ошое хоюулаа, — гэбэ ахань. — Эхэ эсэгэдээ бидэ мэдэгдэхэ хэрэггүй. Ан гүрөөһэ хэдэг маягаараа бидэ дэмы түхеэрээд ябая, — гэжэ гэн дээ.
6 Зай, энгээд тэрэ үдэшэ хоюулаа орожо ерэхэдэнь, орос эхэ эсэгэ хоёр маша ууртай байна гэнэ, мэдсэн аягтай. "Энэ мэдэмээр юумэ гү, али яагаад иигэжэ уурлааем", — гэжэ Шулуун Бэлиг хүбүүн жаахан хабтаганажа, айжа, орос эсэгын нюурыень одоо шарайщалһан маягтай байжа гэнээ.
Зай, энгээд маргааша ан гүрөөһэ хиидэг журамаараа хүнсэ хоолоо түхеэрээд, хоюулаа гараад лэ гэсэн. Тэрэ тээ уулын энгэр тээшээ ябба хоюулаа. Маша холо уула байгаа гэн дээ. Энгээд яба ябасаар ла, яба ябасаар да хуреед, баруун урагшаа харахадань, жама жалгатай гэнэ.
7 Тэрэ жяма жалга еедэнь хоюулаа ябажа байсанаа лэ:
— Зай, дуумни, пта эндээ улэ. Щинии ошосной хэрэг байхагуй. Минии шумаазанай, зуб талын шумааза, богсо гэжэ байдатппээ, тэрэниинь онгойлгоод, энгээд байгаарай, Минии буунай дуу дуул-дабал, намай дииллэй гэжэ бодоороЙ. Ута сагаак сэамэ* ялас гэбэл, намайе диилдээ гэжэ бодоорой. Энэ жалга уруу минии толгой хурээд лэ орожо ерэнаа, — гээ. — Шумаазандаа тургэн хиигээд сеергее тургэн зугдаад ошоорой. Эжы абадам ахам энгээд алалда-лай, уригдалай гэжэ толгойгым абаашхада мэдэгдэдэгыемшуу, — гэжэ хэляээ орос ахань.
8 — Зай, — гэжэ Шулуун Бэлиг суужа байсан, байжа байсан, үлдэсэн.
Ахань лэ тэрэ уулыгаа дахаад лэ, тэрэ жалгаяа үгсөөд ябасан гэнэ. Ябаад ла алга болшобо, харагдахаа болилой уулын орой дээр. Шулуун Бэлиг хүбүүнэй нэгэ мэдэсэнь, сахилгаан шэнги ута сагаан сэлмэ уулын оройгоор ялас гэбэ. Ахынь толгой жалга руу орожо ерэжэ гэнээ. Ахынгаа толгой абажа, шумаазаниинь онгорхой байсан, тэрээн уруугаа хиигээд лэ наашаа бусаха гэхэдээ лэ: "Юрдөө, бэты хэлээрэй гэжэ орос эсэгэ хэлэсэн. Тиигэсээр байтарань би хэлэжэ, энэ орос эсэгын хүбүүень алуулжа, зай ушарынь уулсан. Иимэ ушараас бил юрөөгөө шолмостонь алуулая. Толгойень орос эсэгэдэ абаашаяд үгэжэ байхгүй, Тэрэ шолмостонь үзэжэ байгаад алуулая", — гээд сэдьхэжэ байна тэрэ хүбүүн.
9 Хоер мориёо тушажархёод шүдэрлэжэрхёод, нүгөө жалгын үгсөөд лэ гаража ошоходонь, уулын орой дээрэ хада шулуунай хажуугаарнь гарахадань, нэгэ ехэ томо мангас лэ байжа байна гэнэ. Томол тогоо тойрожо, одоол үсхэн шара улаан сай шанажа, баруун урда тээшээ тойрожо, баруун гараараа һамаржа, зүүн урда тээшэз тойрожо, зуун гараараа һамаржа зогсожо байхыема гэнэ. Монгол хүбүүн буугаа гаргажа ерээд шагаажа байсанзз: "Юрэл шолмос, мангас хүнэй үхэл гэжэ нэгэ газар байдаг гэдэг, тэрэнииень оложо буудаха сэн", — гэжэ хараад байсань, баруун суган доронь нэгэ альгын шэнээи хара мүнгэн харагдажа байхыема гэнэ. "Зай, ямарш болсонь энэ мүнгыень буудаад үзэхыем байна", — гэжэ тэрэ хүбүүн зоригложээ.
10 Зай, иигээд шагаажа-шагаажа, баруун тээшээ эргихэ хоорондонь суган доро байһан тэрэ хара мүнгыень буудаа тэрэ хүбүүн. Зүүн хойшоо харахадань, нэгэ нарасны шэнги нэгэ томо буу зоосон байна гэнэ. Тэрээндэ нэгэ ута сагаан сэлмэ түшүүлсэн байхыема гэнэ. Тэрээнэдэ ошожо абамаар лэ алхажа байна гэнэ. Тиигээд дээрэһээнь хүбүүн буудаад ла байсан гэнэ. Мүнөөхинь ошоод ло буунайнгаа хажууда бүгсэн дээрээ суужал байхыема гэнэ. Буудаад дэ байсань тэрэ холбоотой сомонь дуусажа, һөөргөө гүйжэ ошожо холбоотой сомоо абаад ла, дахин ерээд лэ буудаба гэнаа. Дахин ерээд буудажа байсань, холбоотой сомонь дуусалаа.
11 Гүйжэ ошоод ло нэгэ талаһаань лэ харахадань, үгы юу нэгэ сомоор алуулаад хүшэшэсэн һуужа байхыема гэнээ. Тэрээнээ унагаажархёод ло: "Зай, энэшни хаанааса* гараад ерэдэг юм? Гэр малынь хаана байдаг юм? Мүрөөрөөсэнь ошоел даа", — гээд мүрдөө. Ябажа ябасарань, нэгэ зүүн хойно сагаан морин уяатай байна гэнэ, нэгэ эмээлтэй, хазаартай. "Зай, энэ морёор ло гаража ерэдэгыем байна, — гэжэ, — мүрдэжэ ябахым байна". Мүрдэжэ ябасань, нэгэ зүүн хойто уулан дээрэ гарадаг нэгэ зам байна гэнэ. Тэрэ эамаар лэ мангасын гэрынь олое гээд лэ мүнөө сагаан мориинь абаад лэ, ахайнгаа мориинь абаад ла, хоёр мориёо хүтэлөөд тэрэ замаар ороод ябажа ябатарань, нэгэ ехэ нарсан тужа байгаа гэнэ, хабтагай ой.
12 Тэрэ нарсан тужа ой дотуур ябжа байсань, нэгэ обоохой шара эшэгы гэр байна гэнаа. Морёо уяад лэ орон гэсэнь, нэгэ гэрэй шинээн гэдэстэй мангасай абгай байжа байна гэнаа. Мангас, шолмос абгай энгэжэ шагаажа хараад:
— Нүхэрыем мори ши абаад ерэбэ. Манай нухэры ши усадхаад ерэжэ байнуу. Яасан муухай амьтамши! — гээд лэ ороод ерэбэ гэнэшүү.
Мүнөө хүбүүн хурса хутагатай. Тэрээгээрээ юрысөө эндэ тэндэнь сүмэлөөд лэ, хадхаад ла, носолдоод ло, диилэхээш мэдэхгүй, диилдэхээш мэдэхгүй носолдожо байсань, арай шамай нэгэ арга оложо гэрэй шинээн гэдэсыень хаха эсхэхэдэнь, гэдэсэн дотороосонь хутаганда ороогой: "Ши минии эхэ эсэгые хороожо, алажа байгаа дайсан ши юу?" — гээд һэлмэндэ ороогүй хэльтэй амтай хүбүүн гаржа ерээд лэ носолдолой гэнэ.
13 Мүн тэрээнтэйгээл эндэ тэндэһээнь хадхалсажа байгаад ла, тэрэ хүбүүень хадхажа саашань харуулаад ла, энэ мангасын гэртэ алта мүнгэн байдагыем гү гээд харан гэсэнь, ухаангүй ехэ алта мүнгэн байжа байна гэнээ. Холбогоо оруулжа ерээд лэ, өөрынгөө дуратай юумэ шэхэжэ абаад ла, морин дээрээ табиха гэхэдэнь даабагүй гэнэ. "Зай, энээниие яадаг бэлэй? Абаад ла ошобол ехэ зүбөөр юм сэн", — гэжэ санажа байтарань, гэнтэ нимэ юумэ сана-андань оробо. Холбогоо морин дээрээ табяад, хоёр тээһээнь гүйжэ ябаад хиихэм гээд лэ, холбогоёо хоослоод, газар дээрэ адхаад, холбогоо морин дээрээ хээд, хоёр тээшээ гүйжэ байжа холбогоёо алта мүнгөөр дүүргээд лэ, нютаг газар руугаа, эхэ эсэгэ руугаа ошожо гэн дээ.
14 Ошожо мүнөө орос эсэгээс айгаад лэ энгэжэ байтарань: "Орос эсэгын Ганса хүбүүеынь абаашажа алуулаад ла байхадаа айжа, сүрдэжэ байһанай, амяа аршалхын хэрэг бэдэржэ байһанай хэрэг юу байдагым", — гэжэ хоёр хормойгоо хондолой дээрээ шуугаад, ехэ сүрхэй хүн боложо морёороо ерээд, нэгэ зүүн тээшээ ябуулжа, нэгэ баруун тээшээ ябуулжа байна гэнэ.
— Аа, надаас, айхыема үгы. Хүбүүн, ши буугаад ерээ, — гэжэ байна гэнэ.
— Орос ахамни иигээд алуулсан, — гэжэ толгойгын харуул-на. — Би иигээд шолмосые алаад ерсэи. Минин алажархёод асарсан юумэ энэ, — гэжэ байгаад хүбүүн алта мүнгөөрөө шулуудажа байхыема гэнэ.
15 — Надаас айхыема үгы. Шинии дарасан ехэ байна, — гэнэ орос эсэгэн. — Орос уласын одоо сайн-сайн баатарнудые энэш дээдэ үеэс эхилээд алажа байһан шолмос байгааем. Шинии дарасанда ехэ баярлажа байна. Биде орос улас гансал хүбүүгээр дутахагүйемшүү. Шолмосые аласандаш ехэ баярлажа байна.
Тиихэдэнь нээрээ алахгүйем байна даа гэжэ бодоод лэ, мунөө хүбүүнш буутаад лэ орхиж, буугаад лэ байжа байсан.
16 Орос эсэгэнь дандаа нэгэ хутага үглөө бодоод лэ 6үлюудэжэ байдаг болоо гэнэ. "Энэш нэгэ сөни хоолойгымни дархань байна. Би нэгэ хүбүүеынь алуулчисан, Энгээд иамайе саашань хаpyyлхa гэжэ энэ хутага булюудэжэ байна ёстой", — гэжэ һанана. Тиигэжэ тэрэш сөниш унтажа нойргүйхэн болоод лэ байжа байн гэнэ. Үглөө бури хутагаяа бүлюудээд лэ, дээшэнь харуулаад хилгааса табихадань, тасараад унажа байхыема гэнэ. Тэрэ хутагань аймаштай хурса боложо байһан маягтай. Зай тиижэ байсаиь:
— Биш одоо мүнөө сөни наснай эсэс боллаа. Зяй, монгол Шулуун Бэлиг хүбүүмни, харганаа хартаганаанай дэргэдэ намай оршуулаарай. Энэ модоор абсы хиигээрэй, энэ түмэрөөр түмэрлүүлээрэй. Тиигээд тэндэ абаашша намайе оршуулдагыем шуу. Энэ муу хүгшэн мааниие хадаа, тэрэ тээ харагдажа байгаа, тэрэ зүүн тээ тосхоной тэндэ түрэсэн газарынь байгааем. Тэндэ орос эхэеэ абаашша үгөөрэй. Ши өөрөө монгол нютагаас ерэжэ, эндэ олон жэлдэ минии хүбүүнтэй нүхэрлэжэ ябасан. Одоо нютагаа бусанаа ши. Ши монгол нютагаа бусахадаа, замтай газараар бэты ябаарай, замгүй газараар ябаарай. Хүүнэй юрө уламаар гарахада, ши онгосоор гараарай. Онгосоор гаража байхадань, уламаар гараарай. Ши гэртээ ошоод, орон дээгүүрээ бэты унтаарай, ороной хоорондуур унтаарай. Түүхын гурбан хүбүүнэй Аа гэжэ сээжэлдээрэй, түмэр биирын үзүүр дээрэ ялаа суугаа болонь, ами абарна гэжэ бодоорой, — гэжэ орос эсэгэнь захижа байхыем гэнэ.
17 Зай, тиигээд маргаашал болоходонь, орос эсэгэ наснай эсэс болосон. Хэлэсэн ёсооронь лэ одоо тэрэ ууланай энгэр дээрэ ошобо. Нээрээ харганаа хартаганаан байхыема гэнэ. Тэрэ хартаганаа харганааниинь дэргэдэ ехэ нүхэ малтаад, хэлэсэн ёсооронь оршуулаад, сөөргөө ерэжэ тэрэ орос эхэеэ заасан түрэсэн газартань хүргэжэ үгөөд, монгол газар ябхадаа, өөрынгөө абажа ябасан, энэ асарсан юумэнүүдээ ши абаад ябаарай гэсэн. Тэрэ хэлэсэн ёсооронь мориндоо ганзагалаад ла, нэгэ заахан алта мүнгэ абаад ла, монгол нютаг руугаа хүбшэ тайгаар ябуулжа гэнээ, замгүй газараар ла.
18 Ябаад лэ байсань лэ, ехэ замгүй газараар ядараад ла, одоо замтай газараар ябаа. Тэрэ хурса хутагаяа тэрэ орос эсэгэнь гэзэгэндэнь гүрэжэ үгэсэн байгаа. Нэгэ замаар ябажа байсань, нэгэ муухай эшэгы гэр 6айна гэнэ. Ороод орхиходонь, нэгэ ехэ яаха аргагүй сайхан монгол хүүхэн байхыема гэнэ.
— Одоо ши ямар сайхан хүбүүн, хаанаас орожо ерэбаа? Манайда унтаа юу? — гэжэ Шулуун Бэлиг хүбүүндэ хэлэжэ, одоо нахилзажа байхыема гэнэ.
"Зай, байза, ядарсан, зүдэрсэн, унтаад, амараад ла ябахыем байна, — гэжэ тэрэ хүбүүн дотороо бодожо байна. — Яасан сайхан зашатай абгай байдаг юм", — гэжэ. Хоол унда ехэ сайхан хэжэ үхыем байгаа.
19 — Суужа байгты, суужа байгты. Би одоо хамаг юумыеш, янзын юумэ, мори харыешни эдеэлүүлнэ, — гэжэ, юрдөө, айхабтарыема боложо байна гэнэ.
Газаа нэгэ юумэ үүр-үүр гэлдээд дуугараад лэ орхибо. "Эндэш баса хүн байдагыем", — гэжэ бодожо байна. Хоёр хүбүүд орожо ерэбэ гэнэ.
— Одоо ши гэртээ суужа байгаад хоолоо оложо байхаш, бидэшни ябажа-ябажа хоосон ерэлэй, — гэжэ байхыем гэнэ. "Орос эсэгэм замтай газараар бэтэгы ябаарай, эамгүй газараар ябаарай гэсэн байна. Бишни олон жэлдэ орос газараар ябаад, гэр бүлэдөөш хүрэнгүй мангасай аманда орожо салахамни байна", — гэжэ дотороо сэдьхэжэ һуужа байна.
20 — Зай, энэ орой энээниие гаргаад эдьхүү, маргаарша эдьхүү? — гэжэ мүнөөхи хүүхэнээс асуужа байна гэнэ мүнөөхи хоёртни.
— Маргаашаш эдижэ болоно даа. Мүнөө орой эдихэ хоол биишуу, — гэжэ байна гэн даа.
— Зай, тиигэбэл хоолоо хэжэ эдие, туража үхэхэ болоод ерэлэй, энэ үдэрөөрөө хоол оложо ядасан, олдоногүй, — гэжэ байхыем гэнэ.
— Зай, зай, энэ хүбүүнииш мориие би абажа орхисоон. Ябаха гэжэ байхадань, би мэгэ аятай аргаар байлгасан даа, — гэжэ байжа тыхыем гэнэ. Гүйжэ гараад ла маха хормойлоод ерэсэнь, дан хүнэй махан байна. Тэрээнээ тогоо руу хэжэ байна гэн даа.
21 "Зай, энэш хүнэй махашни гарта ороо юун байнаб, эндээс гарха аргаш байхгүй иигээд дуусаа юун байнам", — гэжэ тэрэ хүбүүн дотороо бодожо байхыем байна.
Тыгээд лэ тэрэ махаяа гаргажа байжа эдеэд лэ:
— Заа, энэ хүбүүеыш хаанаа хэжэ унтахыем? — гэжэ.
— Та хоёр дундаа хээд унтыт, энэ хүбүүнш хайшаа гарахыем. Абгайнь тиижэ байна гэнэ.
— Зай, тиигэеы, тиигэеы.
Хүүнэй маха эдисэн уласууд зангүй унтадагыем байна гэнэ.
22 Дундаа хээд унтасан улад ушаргүй хурхирна, унтана. Нүгөө хүбүүнш юу унтахаб даа. "Зай, байза, энэ хоёрые яажа алиниинь дарахаб", — гэжэ сэдьхэжэ хэбтэнэ. Гэнтэ гэзэгэнь дотор байсан хутагань санаандань ороод лэ, гэзэгэеэ һэмээхэн задалаад ла, хутагаа гаргажа ерээд лэ, баруун талын шолмосые хоолойгооронь хутагаараа таһа дараад ла, зүүн талайнь шолмосые таһа дараад ла байна. Байсарань, мүнөөхил абгайнь бодоод ерэбэ.
— Ши хайран хоёр нүхэрыем алажа байнуу, — гэнэ.
Тэрэ абгайтайгаа носолдоһоор ло носолдоод, хутагаараа эндэ тэндэһээнь сүмэлжэ байжа барижа хүлеэд лэ, тэрээнээ диилээд;
— Моримни хаанам, буумни хаанам? — гэжэ.
— Тэндэл байха, эндэл байха, — гэжэ.
23 Гараад ла бэдэрсэнь, тэдэнэй амбаарнууд ехэ олон байна гэнэ. Тэрэнь худалаар хэлээд лэ байна гэдэ. Ехээр ядаад дүүмэлжэ байгаад, доронь гал түлижэ байгаад асуусань, нээрээ хэлээ.
Мори малаа абажа, монгол газар руугаа ябаба гэнэл даа. Одоош замгүй газараар ябаба, хашарсан. Орос эсэгэ замгүй газараар ябаарай гэсэн, замтай газараар ябажа иимэ ушарта оросон, оройдоо орос эсэгын зарлигаар ябахам гэжэ. Замгүй газараар жүдхүүлээд лэ ябасань, нэгэ ехэ усан байхыем гэнэ. Уламаарань лэ онгосоёо жүдхүүлжэ саанань гарасан.
24 Саашаа ябахадань, баса нэгэ ехэ мүрэн байхыем байна. Баса онгосоор лэ гаража байна гэнэ улас. Нэгэ ехэ онгосон дээрэ суужа жүдхүүлээд гараба гэнэ. Тыгэжэ гараад ла мүнөөхи ан хэдэг монгол газартаа хүрөөд лэ, энэ олон жэлдэ орос газараар ябажа ерэсэн хүн хараашалжа ябажа ябатаранк
— Сайн байноо, Шулуун Бэлиг, — гэжэ хажуугаарань нэгэ хүбүүн морёор шууд гүйлгэн гараба гэнэ.
— Сайн, сайн, — гээд лэ танингуй үнгэршэбэ гэнэ. "Зай, энэш хүүнтэй хөөрэлдэхой ямар сонин хүм", — гэжэ дотороо бодожо ябана. Ябаад ла байжа, ябаад ла байжа гэртээ ерэбэ гэнэ. Эжы аба хоёрынь хараад ухаа алдащаба гэнэ.
— Зай, энэ хүбүүмнай, хаанаһаа ерэбэш? Ан арьяатанай хоол болоо гэжэ санажа байгааемди, — гэжэ хоёр таласаань үнэсөөд, таалаад байхыем гэнэ.
25 Мүнөөхи тэрэ абгайнь нэгэ ехэ сүрхэй болохо янзагүй гэнэ. "Ай, шимни хаанаһаа ерээбши, амида мэндэ ерэбэш", — гэһыемши үгэй. Зай, энгээд лэ хоол унда эдижэ унтахыем болоно, орос аба орон дээрээ бэтэгы унтаарай гэсэн гэжэ оронойнгоо урдуур унтахаяа хэбтэхэдэнь;
— Зай, наашаа орон дээрээ гаража унта, — гэжэ саашаа хэбтэжэ үхыем гэнэ хүүхэниинь. Орос эсэгын зарлигаар:
— Зай, зүгээр-зүгээр. Олон жэл ой тайгаар ан гүрөөл хэжэ юрдөө ядарсан, мүнөө эндэ хэбтэжэ амархамни, — гэнэ.
26 Харгыда ябаад ла ядараад унтажа байсарань, гэнтэ доогуурань нэгэ нойтон юумэ баригдажа. Нойтон юумыгээ юун бэ гэжэл шүдэнзэ зураад харасань, шуса* байна гэнэ. Тыгээд өөрынгөө бэеые энэ тэрээгээрэнь шарха биием гү үзэжэ харана, шарха шолгорсон, шуса гарсан юумэ байхгүй. Дээшэнь абгай руугаа харасань, хоолойнь таса отолоотой байна гэнэ.
— Зэ, энэ юун болобо гээшэб, — гэжэ аба эжыгээ һэрүүлээд. — Одоо монголоймнай ноён сайд хэн бии бэлэй, тэрээндээ дуулгаха болобо гээшэбди. Юун болобо гээшэб энэмнай, — гэбэ хал даа. Тииһэниинъ лэ одоо эжы аба хоёрынь:
— Тэндэ байдаг ноеднай, тэндэ ошожо хэлэ, дуулга, — гээема
гэнаа.
27 Тиигээд ухаа алдаад ла мүнөөхиш ошоод ло, ноёдто хэлэн гээһэнь:
— Ши хаагуур ябаа?
— Орос газараар ябалай.
— Ши олон жэл орос газараар тэнэжэ-тэнэжэ ерээд, абгайгаа хардажа өөрөө алажархёод, буура буусадаа үгэ саашань болохо гэжэ бидэндэ ерэжэ мэдүүлжэ хэлэжэ байнаш, — гэжэ еерыгынь тосожо абяад, шорондо хэдьтибэ гэнэл даа.
Зэ, тиигээд лэ гаргаад асуухадань:
— Би орос ахатай болосон, антай газараар ябасан. Би баабгай аласан орос ахатай. Орос ахай намай яба гээд абаадаасан.
Тэрэ түүхыгөө бултыень хэлээд байхаас ондоо юумэ үгы.
28 — Орой ерэжэ ябахадам, "Шулуун Бэлиг, сайн!" — гээд нэгэ хүн шүүд лэ үнгэрсэн. Тэрэнээс өөрэ би хүн амьтантайшье уулзаагүй. Сони унтажа байтарни доогуур нэгэ нойтон юумэ байсан. Тиигээд одоо шээсэн байгаа гүб даа гажэ бодоод ажигласан, тиигээд шээгээгүй байсан. Тиигээд шүдэнзэ зураад харасан, олиггүй ехэ шосон байсан. Ӫөрынгөө бэе ажиглаад харасан. Бэедэм орой шарха байгаагуй. Орон дээрэ хэбтэсэн абгайгаа харасан, хоолойгынь отолоод байсан. Би отолоогүйб, яасааш отолоогүйб, — гээд лэ ама шудэ алдаад лэ байна.
29 — Ши отолхоёол отолоош, ши хэлэ. Маргаарша шамайе саазаар алана, — гэжэ монголом ноёд. — Ши отолхоёо отолсон. Манай хоорондо танай үнэн юумыенъ үнөөрэнь табижа тулгуулжа шиидхэхэ тулгар щиидхэдэг син бии. Шамайе юрыв шиидхэжэ саазаар аланаа. Харин эсэсын болоогүйдэ шамда хэлэхэ юумэн байбал хэлэ.
Тиигээд лэ суусань:
— Орос абын хэлэсэн нэгэ үгэ бииемсэн, — гэнаа. — Гэртээ ошоод ши орон дээрээ бэтэгы унтаарай гэсэн, оронойгоо урдуур унтаарай гэсэн, Түүхын гурбан хүбүүнэй Аа гэжэ сээжэлдээрэй, түмэр биирын үзүүр дээрэ ялаа суугаа болонь, ами абарна гэжэ бодоорой гэжэ минии орос эсэгын хэлсэн үгэ энэл даа.
30 — Яасан сайн хугигым. Одоол энээнээ ши мэдүүлжэ ехэ сайн байна. Юрын энэ хэрэгэй шалгарсан, мэдүүлсэр ши эндээ байе. Энэ хүбүүндэ таанар нэгэ гэр баряад үгэххигты, — гэжэ тэрэ ноён тушаажа байхыем гэнэ.
Шорондо суужа байтараа гараад ла, нэгэ сайхан гэр дотор ороод, сай ундатай, хоолтой болоод суужа байсан. Тэрэ хүбүү аляна гээд бэшэхэ гэхэдэш., мүнөөхи үзэгэйнь үзүүр дээрэ ялаа суугаад ла болоногүй гэхэ, саазаар алана гэхэдэнь. Энэш иихэдээ ямар ухаантай юум гээшэб гээд лэ ноён үзэгөө табиххидаг байба.
31 — Түүхын гурбан хүбүүнэй Аа гээшынь байгаа газараарань таанар ороод ер. Хаан шэрээндэ минии орондо сууха болосон, — гэһэн захяатайгаар ноён ябуулба. Хизагаар руугаа ябажа бэдэржэ байсаранк "Түүхын гурбан хүбүүнэй Аа тээ тэндэ байдаг", — гэжэ гурбан сагаан эшэгы гэр тээшэ заажа үгэбэ гэнэ. Тэрээндэ ошожо:
— Азгайнхи хаа байхаб? — гэхэдэнь:
— Баруун талын гэраа, — гэбэ.
Баруун талын гэртэ оросонь, нэгэ шэрүүн хара шарайтай хүн суужа байна гэнаа.
— Заа, тании ноёнтон одоо дуудасан. Хаан шэрээндэ таниие суулгаха болосон гэнэ. Иимэ одоол уряал ябуулсан.
32 Тиихэдэнь Аанайхинь одоо дурта дурагүй гэдэгэр маягаар хүлеэжэ абасан. Тиигээд лэ ноёнойдо ошобо. Ноёнойдо ороод ерэсэнъ, юун хаан шэрээдэ һуулгахаб, хабяб барижа абаад ла шорондо суулгаба. Тиигээд мүрдэсэнь, одоо Шулуун Бэлиг хүбүүнэй гэр бүлэтэй сайн болосон.
— Тиигээд сайн болосок гэр бүлэёо яагаад аладаг бэлэйш? — гэбэ ноён.
— Нэгэ орой ябажа ябатарни, Шулуун Бэлиг хүү шогшожо ябана. Тиихэдэнь би абгайдаа хэлэсэн: "Ши орон дээрээ хамагын наада талада унтуулдагыемшуу", — гэсэн. Сөниин харанхыда би орожол ерээд лэ, заатагуй орынь тулажа ошоод ло, наанаал байгааемшүү гэжэ бодоод ло хоолойгынь дарахисан. Тиигээд би абгайгаа аласан. Энэл минии буруу юумэ болоо, — гэбэ.
33 Шулуун Бэлиг хүбүүн одоо асуудалда холбогдожо байһанаа холбогдохоёо болижо. Түүхын гурбян хүбүүнэй Аа гэдэг тэрэ абгайгаа аласан зэмэдэ саазаар алагдаха боложо. Шулуун Бэлиг хүбүүн аба эжытэйгээ ошожо амар сайхан жаргасан гэдэгаа.