1 Урай сагта нэгэ хүбүүн байгаа. Үгытэй урса гэртэй, эхэ эсэгэгүй, гури гянса шара нохойтой.
Эсэгэнь бусахадаа, нохойгоо хүүрээр ябаарай гэһэн байгаа. Нохойнь байтараа зүүн урагшаа хараад хусадаг болоходонь, хүбүүн нохойтоео зүүн урагшаа ошобод. Нюргаяа дабажа гарахадань, нэгэ эзэгүй дайдада урса гэр байба. Ороходонь, гэртэ хэншьегүй, шэрээ дээрэ янза бүриин эдеэн, ном һаадаг, хүбүүндэ тэараха хубсаһан байба.
Эдеэлээд, нохойнь баһа урагшаа гүйбэ, хүбүүнэй хойноһоонь ошоходо, нэгэ ехэ гэр, сэргэдэ үндэр һайхан морин, повозко тэргэ*, алталмал эмээл байба.
2 — Зай, иигээд 6и шамайе һуури дээрэшни асарааб. Наһамни болоо, — гэжэ нохойнь Гурэ Арагшаа хүбүүндэ хэлэбэ.
— Ши намайгая орхеод бу ухыш, хэн намда хяргыемни заажа үгэхэб?
— Мориншни заажа үгэхэ, — гэжэ нохой харюусаба — Хани нүхэршни эндэһээ урагшаа Шааза хаанай бага басаган байха, — гээд нохойнь наһаа бараба.
Нэгэ хэды сагай ошоһон хойно хүбүүн хубилжа, сагаан ута һахалтай, буурал толгойтой үбгэн болоод, Шааза хаанай басагые үзэхэ гэжэ ошобо.
Ошоходонь, нэгэ юумэ ехэ гоёор толотобо. Энэнь сагаан шубуунай үдэн байба, моринойнгоо хүүрээр энэ үдэеэ абаба.
3 Саашаа ябаад байтараа, галта гүрөөһэнэй эбэр олобо. Тэрээнээ абажа саашалхадаа, галта шулуу оложо абаба. Гүрэ Арагшаа иимэ ехэ гурбан эрдэнитэй болоба
Шааза хаан газаагаа олон баатар һахюултай, эндэ хүн ородоггүй байба. Нэгэ үүдэ ошоод тоншоходонь, хэншье дуугарбагүй, хоёрдохи үүдэ тоншоходонь, баһа хэншье нээбэгүй, гурбадахи үүдэ тоншоходонь, арай гэжэ нээбэ. Энэнь моринойнь хэлэһэн ehoop энэ үүдэниинь нээгдэбэ.
— Газаа досоо ябажа хэрэгээ хэлэхэгуйб. Ганса Шааза хаанда хэлэхэб, — гэжэ "үбгэн" баатарһаа һалабагүй. Тиигээд хаанда дуулгахадань, хаан оруулха гэжэ захирба.
4Хаанай хэрэмдэ орожо, "үбгэн" Шааза хаянтаи хөөрэлдэжэ, иигэжэ хэлэбэ:
— Баян хүнэй хүлһэншэб, адууень үгы болгоод бэдэржэ ерээб. Адууниинь танай адуунаар ниилэшөө гү?
— Адуушанһаа энээн тухай һура.
— Тиимэһээ намда бэшэг үгыт. Танай нэгэ газарта амаржа болохо гү?
Хаан тиихэдэнь оруулжа, адуушанһаа hypaжa бэшэмэл захиралта үгэжэ, үбгэни нэгэ заахан гэртэ байлгаа.
Үбгэн нэгэтэ һүни галта сагаан шубуунайнгаа үдэ үзэбэ. Тэрээнһээ толорһон толон хаанай үхибүүдэй, хоёр басагадай ябха-да харагдажа, тэдэнэр ехээр һайхашаажа:
5 — Юу толотуулбат, үбгэн? Манда үзүүлыт тэрээнээ.
— Минии заяата һайн нүхэрни эндэ юм. Намда нүхэр болохо гуш? — гэжэ хаанай бага басаганһаа һураба.
— Болохо, болохо, — гэжэ ехэ эгэшэнь харюусаба. — Ганса харуулыш тэрээнээ маанадта.
Энэ толыень хаан һүни хаража, углев болоходонь, тэрэ үбгэниие татуулжа:
— Юу һүни толотуулбаш? Хэлэ намда. Тэрээнээ үгэ!
Үбгэн яахашье аргагүй боложо, галта сагаан шубуунаа үдэ үгэжэ гараба.
6 Хойто һүнинь үбгэн галта гүрөөһэнөө эбэрые толоруулба. Хаан баһа үбгэеэ татажа асараад, мүшхэжэ:
— Тэрээнээ үгөөгүй һаа, түмэр хаалтада хаягдахаш, — гэжэ аашалба.
Үбгэн галта гүрөөһэнөө эбэрые үгэхэ болобо.
Гурбадахи Һүниндее үбгэн галта пгулуугаа ялалзуулжа, хаан ехээр гайхажа, верее үбгэнэй байрада ерэбэ. Ерэхэдэнь, нэгэ аалуу-хан улаан хүбүүн Ьуужа байба. Хаан гайхажа тагнажа, ойлгожо ядан байба.
— Би хубилдаг хун гээшэб! — гэжэ хаанда хүбүүн хэлэбэ. Хүбүүн Гурэ Арагшаа хаанайда ошоходонь, хаан ехээр хун-
дэлжэ ямбалжа:
— Хүбүүн, яагаа гоё юумэ толотуулнаш? Намда узуулыш тэрэнээ! — гэбэ.
7 Шулуугаа үгэжэ, хаандаа ябаһан хэрэгээ хэлэбэ:
— Би танайда байха дуратайб. Хүрьгэн боложо орохо һанаатайб, — гэбэ.
Хаан хүбүүгээ байлгажа амаруулба. Гүрэ Арагшаа бохигор боро даагаяа хаанай газаа асарба. Нэгэ hapa амарба. Хаан һарайн дууһахада:
— Хүрьгэн, галта шубуугаа бэеэрэнь асаржа үгэ, — гэбэ.
Гүрэ Арагшаа галта шубуугаа бэдэржэ ошобо. Хоёр һарА болоод байхада, уһанай хажууһаа хоёр сагаан шубуун гараба.
— Бариха арга бии. Ши минии һүүлдэ урьха барижа уя, — гэжэ мориниинь хүбүүндээ хэлэбэ.
8 Һүни сагаан шубууд ерэбэ. Моринойнгоо һүүлдэ хэһэн урьхадань нэгэ шубууниинь оршобо. Хүбүүн галта шубуугаа барижа, хаянайда ерэбэ. Хаан ехээр баярлажа, хүбүүгээ нэгэ һара амаруул6а. Һарын дууһахада, хаан хүрьгэн хүбүүгээ дуудажа асараад:
— Галта хара rүpөөhөө бэеэрэнь барижа асара, — гэбэ.
Гүрэ Арагшаа галта гүрөөһэ барихаяа нэгэ hapa ябаба, олобогүй. Гурбадахи hapa coo намнажа эсээгээд, арай гэжэ бариба. Иигэжэ зургаан hapa ябаба. Галта хара гүрөөһэ арай амидаар асаржа, тэрээнээ элшэжэ эдэгээгээд, хаанда асаржа үгэбэ.
9 Хаан Гүрэ Арагшаае нэгэ hapa амаруулба. Һарын дүүрхэдэ:
— Галта шулуу бэдэржэ асаржа үгэ, — гэжэ хаан эсэгэ 6aha эарлиг гаргаба.
Хоёрдохи һарайн эсэстэ, нэгэ ехэ хабсагайн нүхэндэ галта шулуун толоржо байба. "Самсаа, орёолгоо таила!" — гэжэ мориииинь хэлэбэ. Тэрэ нүхэ руу орожо, арай гэжэ оложо, гаргажа тэрээнээ. Иигэжэ гад шулуугаа оложо, хаанда асаржа үгэбэ.
Һapa амарба һарын эсэстэ 6aha юун гэжэ хэлэгшэ ааб гэжэ Гүрэ Арагшаа һанаан болон һууба. Мүн хаан нэгэ һарын үнгэрхэдэ, хүрьгэеэ дуудажа асараад:
10 — Далай Лусан хаанайда ошожо, сагаан боро азарга асаржа моридтомни таби, — гэбэ.
"Энэ захиралтыень яагаад дүүргэхэ юм", — гэжэ һанажа байха-дань, мориниинк
— Тэрэ азаргыень барихабди. Түмэр хазаар, түмэр шүдэр абаа-рай, — гэбэ. — Намайе эмээл юумыемни тайлаад, далайн захада табяарайш, барихаб.
Далай Лусьш азарга ерээд үтьхэлэлдөөд, сабсалдаад, барилдаад, булшангынь хазаад даража унагааба, шэлэ дээрэнь хазаад, яра шарха болгообо. Хүбүүн азаргыень түмэр хазаараар хазаарлаад, түмэр шүдэрөөр шүдэрлөөд, гэдэргээ бусажа ерэбэ. Далай Лусын ерэн адуун азаргаа дахаад, Шааза хаанайда ябашаба.
11 Хаан сагаан боро азаргаа хааха байра бэлдээд һууба. Азаргаяа эмнэжэ эдэгээгээд, адуундаа табиба. Нэгэ hapa амарба Гүрэ Арагшаа. Тиигээл хаан һамгагуи байжа:
— Далай Лусан хаанай басага асаржа үгэ, хани нүхэр хэхэеэ тэрээнһээ һурахамни, — гэжэ хаян дахин эльгээбэ.
Энээнээ дүүргэхэдэнь, 6aha мориниинь Гүрэ Арагшаада туһалба:
— Далайда хүрөөгүй ябхадаа, жолооемни шэрүүлээд табяарай, — гэбэ.
12 Далай Лусын байрада хүрөөд, иишэ тиишээ жороолно. Зон, түшэмэд мориной жороолхыень һонирхожо, барихаяа һананад. Эрэ хүнэй дүтэшье мориниинь ошоногүй, морин басаган зоной хажуугаар жороолно. Далай Лусан хаанай басаган барижа унаад, хүрээ соогуураа жороолуулба. Басаган ехэ таашаажа, ушвв саагуур, холуур туршахамни гэжэ, басаган жороолуулһаар, морин дээшээ жороолбо. Морин хии шэнгеэр хиидэжэ, басагаяа дээгүүр хөөрүүлэн абажа ябашаба. Морин хүбүүндээ гүйлгэжэ ерээд, басаган сухалтайгаар: 'Би шинии мэхэдэ орожо эндэ ерэбэб, шинии гарта ороһон хойноо ошохол болоо бэзэб даа", — гэбэ.
13 Гүрэ Арагшаа Далайн Лусын басага Шааза хаандаа асаржа үгэжэ, Шааза хаан тэрэ басагаар һамга хэбэ. Хүрьгэнэйнгээ гэртээ ерэжэ, амараа бодожо байхада, 6aha нэгэ захиралта хатанай талаһаа оробо. "Минин байрын далайн хөөһэ асараагүйдэ, бидэ Шааза хаантай хамта һуужа шадахагүйбди", — гэжэ Далай Лусын басаган хэлэбэ.
Гүрэ Арагшаа далаида ошохо бодожо, мориниинь:
— Нэгэ һуулга абаха, — гэжэ хэдэбэ.
Мориншшь далайн захада ошоод;
— Иимэ муухай yha хараагүйб, — гэхэдэнь, далай уурлажа, ехээр долгилоод, далайн хөөһэн һуулга соонь орошобо. Далайнгаа хөөһэ абаад, гэртээ бусахадань, һамганиинь иигэжэ Гүрэ Арагшааяа зарана гэжэ эсэгэдээ ехээр муулажа, тэнгэридэ сагаан шубуун боложо дэгдэшэбэ.
14 Басаганайнгаа иигэжэ ябашхада, хаанайхид Гүрэ Арагшааһаа түбэгшөөжэ: "Яахаб, яахаб", — гэлдэн һуутараа, хаанай ехэ басаган:
— Би дуу басаганайнгаа орондо байһуумдаа, ошохоб тэдэнэйдэ, — гэбэ.
Гүрэ Арагшаагай ерэхэдэ, тэрэ эгэшэ басаганиинь һамганайнь орондо байжа, хүбүүн таняашье боложо, үгышье байба. Энэ басагатайнь жэл һуугаад байтараа, тэрэнь иигэжэ хэлэбэ:
— Баабаймни нэрэ үдэр гарахаа байна, ехэ найр наадан боло-хо, ошоебди.
Хүбүүн:
— Ошохогүйб, — гэжэ хээрэ гараад, һамганиинь эсэгындээ гансаараа ошобо.
15 Хүбүүнэй гэртээ ерэхэдэ, шэнэ дэгэл оёотой, ганса тобшо хадагдаагүй байба. Газаа наяраан таяраан боложо, һамганиинь:
— Намай буулгажа аба, — гэжэ хашхарһаар, һогтуу орожо ерээд, оёотой байһан дэгэл хараад:
— Энээниие мүнөөдэр особ, — гэжэ тобшо хадахадань, дэгэлэнь хүбүүндэнь таарабагүй.
Хойто жэлдээнь басаганай нэрэ үдэр боложо, һамган баһа гансаараа эсэгындээ ошожо найрлаба.
16 Гүрэ Арагшаагай агнаад гэртээ ерхэдэнь, нэгэ roe дэгэл оёгдһон аад, тобшогүй байба. Хүбүүнэй дэгэл үзэжэ байхада, һамганиинь ержэ:
— Намайе тэргэ моринһоомни буулгажа абыш! — гэжэ һогтуутаар хашхархань дуулдаба. Гүрэ Арагшаа гаража, һамгаа һогтуушаг юумэ буулгажа, гэртээ оруулба. һамганһаань:
— Дэгэл хэн оёоб? — гэжэ һурахадань, һамган:
— Би оёоб, — гэжэ хүндэрхүүгээр дуугарһаар, тобшыень дэгэлдээ хадахадань, хүбүүнэй дэгэл баһа таарабагүй.
17 Гурбадахи жэлдэнь хүбүүнэй нэрэ үдэр болобо. Һамганиинь гансаараа баһа найрлахаа ошобо. Хүбүүн агнажа гарһанаа, гэртээ эртээр ерэбэ. Гэртээ ороходонь, еерыниинь урдахи һамганиинь ерээд, дэгэл оёжо һууба. Хүбүүн одоошье мүнөө хэнэй оёһон дэгэлнүүдэи байһые мэдэбэ. Хоюулан уни хөөрэлдэжэ, юун болоһыень ойлгобод. Тиигэжэ һуутарань, газаа тэргэ морин тэр-нир гэһээр һамганиинь ерэжэ:
— Намайе гэртээ буулгажа абааша, оруула! — гэһээр зандилан хашхарба. Гүрэ Арагшаа гарабагүй, һамган оржо ерхэдээ дүү басагаяа хаража, хашхаран хайхиран, бархиржа оробо. Эгэшэ дү хоёр хэрэлдээд, эгэшэеэ гэртэнь ябагаар үлдэбэд. Шааза хаан яахаб гэжэ ехэ гайхажа, хүрьгэеэ ерэхэ гэбэ. Хүрыэн ерэбэгүй.
18 Шааза хаанай хатан ерэн юһэн адуунай hү бусалгаад:
— Тэрээн соогоо шунга*, — гэбэ. — Хэрбээ тэрээн соогоо шунгажа гараа хадаа, ши минии ёһотой нүхэр гээшэш, би шамтай наһан соогоо һуухаб, шунгажа гараагүй һаашни, шамтай hyyxaгүйб, — гэбэ.
Шааза хаак яахашье аргагүй болоходоо, хүрыэн хүбүүндээ хөөрэжэ үгэжэ, туһалхыень гуйжа: "Минии түлөө ерэн юһэн адуунай һүн соо шунгахаш", — гэжэ захирба.
Гүрэ Арагшаагай мориниинь энэшье ехэ захиралта бүтээхэдэнь баһа туһалба:
— Шинии ерэн юһэн адуунай һүн соо ороод шунгахадашни, тогооной хажууда ошожо, байха хусөөрөө турьяхаб. Ши намай тогоондоол дүтэ абаашаарай, — гэбэ.
19 Тиигээд ерэн юһэн адуунай һуншье һаагдажа, Гүрэ Арагшаагай бусалжа байһан һүн соо щунгаха үдэр болобо. Моринойнгоо хэлэһээр, морёо тогоондоо дүтэ абаашаад оробо. Хүбүүнэй тогоондо орохотой хамта мориниинь ехээр турьяжа, байһан һуень манан болгожо дэгдээбэ. Иигэжэ Гүрэ Арагшаа бусалжа байһан һүн сооһоо амидыгаар гараба.
Хаан Гүрэ Арагшаагай амидыгаар гарахые хаража, би шунгажа туршахамни гэжэ ороод, бусалжа байһан һүн соо дүрэжэ үхэшэбэ. Хаанай үхэшхэдэ, Далай Лусан хаанай басагаар Гүрэ Арагшаа һамга хэжэ, хаан боложо, өөрынгөө һамгатай, Далай Лусын басаган һамгатай һууба.